Fiillerin Yaratılması Meselesi

Kitapta “halku'l-ef'âl” fiillerin yaratılması meselesinin kavramsal çerçevesine değinilmekle birlikte meselenin İslam tarihinde ilk ortaya çıkışı, selef-i salihinin Kaderiyye'ye karşı sarıldığı icmâ' ve Cebriyye'ye karşı sergiledikleri duruş ele alınmıştır. Sonra Kaderiyye, Cebriyye, Mu‘tezile, Filozoflar, Eş‘arîler, Mâtürîdîler ve Sûfîlerin bu meseledeki en bariz görüş ve delilleri net bir şekilde sunulmaya çalışılmıştır. Kesb, yaratılmış kudret, irade, cebr gibi anlayışlar izah edilmiştir. Cebr-i mahzdan ayrı olan sünnî cebrin ne olduğu da tespit edilmiştir. Sonra, Celalüddîn ed-Devvânî'nin şahsiyeti hakkında bilgi verilmiştir ve konuyla alakalı Devvânî'nin risâlesi analiz edilerek değerlendirilip tahkik edilmiştir. Varılan sonuçlarda, her fırkanın usûllerinin kendilerine has olan genel anlayışıyla bölünmez bir bütünü teşkîl ettiği, Eş‘arî ve Mâtürîdî'lerin aynı usûllere dayandıkları, birbirleriyle tekâmül ettikleri, fiille birlikte yaratılmış olan kulun kudretini ve “sünnî cebr”le çelişmeyen “ihtiyarı” (seçmeyi) ispat ettikleri ve halku'l-ef'âl meselesindeki ihtilaflarının yüzeysel de olsa bulunduğu tespit edilmiştir. İlgili risalede Devvânî'nin Eş‘arî taraftarı da olsa, felsefeye ve felsefî tasavvufa da oldukça temayül ettiği görülmüştür.